سوزن دوزی بلوچی

سوزن دوزی بلوچی که به آن سوچن دوزی یا بلوچی دوزی هم گفته می‌شود، یکی از هنرهای زیبا و اصیل سیستان و بلوچستان و نماد هویت فرهنگی و سنت مردمان آن است. هنر سوزن دوزی، زاده ذهن خلاق زنان بلوچ است که با الهام از طبیعت و زندگی به آفرینش طرح‌ها و نقش‌های ویژه به شکل ظریف و منظم می پردازند. این هنر بخش اصلی صنایع دستی بلوچستان را شامل می‌شود؛ از لباس‌های سنتی زیبای زنان بلوچ تا انواع منسوجات خانگی و لوازم زینتی با هنر سوزن دوزی بلوچی تزیین می‌شود.

بلوچی دوزی روی لباس‌های محلی زنان بر قسمت‌های خاصی اجرا می‌شود که شامل پیش‌سینه و گاهی امتداد آن تا پایین لباس، حاشیه لباس، سرآستین‌ها، جیب‌ها و قسمت پایین شلوار می‌شود. زنان بلوچ از انواع دوخت سوزن دوزی برای ساخت و تزیین زیورآلات، مانتو، لباس، شال، کیف، کفش، رومیزی، روبالشتی و روتختی استفاده می‌کنند که هر کدام در نوع خود بی‌نظیرند.

در رابطه با تاریخ این هنر به‌دلیل فقدان مطالعات مستمر و در دسترس نبودن منابع کافی، تعیین قدمت تاریخی آن به‌راحتی امکان‌پذیر نیست؛ اما با بررسی شواهد موجود گفته می‌شود که سوزن دوزی، قدمتی چندهزارساله دارد و بیش از 100 سال قبل از ظهور اسلام در منطقه کنونی سیستان و بلوچستان ایجاد شده و با شروع اسلام رواج بیشتری بین قوم بلوچ داشته و تا کنون علاوه‌بر ایران در پاکستان، افغانستان و ترکمنستان نیز رواج دارد.

هنر سوزن دوزی بلوچی که به‌صورت رودوزی انجام می‌شود، به شکل موروثی از مادر به دختر منتقل شده و تا به امروز نیز ادامه دارد. تکنینک‌ها و قوانین خاص در اجرای طرح، نقش و رنگ، این هنر را منحصربه‌فرد کرده است.

امروزه این هنر در سراسر جهان شناخته شده و دارای مهر اصالت از سازمان یونسکو است که در فهرست میراث معنوی ایران نیز ثبت گردیده است. این هنر با گذشت سال‌ها، اصالت و جذابیت خود را حفظ نموده و تلفیق آن با هنر معاصر، هنری بدیع و نو را پدید آورده است.

سوزن دوزی چیست؟

سوزن دوزی هنر رودوزی و آراستن پارچه با استفاده از رنگ‌ها و اشکال هندسی و عناصر طبیعی بر اساس قوانین مشخص است که به‌ طریق دست‌دوزی بر روی الیاف خاص انجام می‌شود. سوزن دوزی در انواع دوخت‌های مختلف اجرا می‌شود که در هر منطقه از بلوچستان نام‌های متفاوتی دارد، ولی می‌توان گفت که دوخت رایج در بین مردمان بلوچستان به نام بلوچی دوزی معروف است.

سوزن دوزی بلوچ به دو روش تارشمار و چاپی صورت می‌گیرد. گاه طرح‌ها را بر روی پارچه تارشمار و با شمارش و حساب نقش می‌بندند و گاه مهرهایی(تپه) بر پارچه زده می‌شود و سوزن‌دوز مطابق با آن طرح را ایجاد می‌نماید. از آنجایی‌که این مهرها را می‌توان بر روی انواع پارچه‌ها استفاده نمود، گروه روچ بسیاری از طراحی‌های ویژه و متفاوت خود را با استفاده از این مهرها ایجاد نموده است. پیراهن‌های مردانه و شال‌ها، ازجمله این نمونه‌ها هستند.

رنگ‌ها و نقوش در سوزن دوزی

می‌توان گفت مهمترین ویژگی سوزن دوزی بلوچی، نقش و نگارهای آن است که اجرای آنها قوانین خاص و مشخصی دارد که ارزشمندی این هنر را نیز افزایش می‌دهد؛ اما با حفظ کلیات نقوش، هنرمند می‌تواند طبق سلیقه و تجربه خود در پیاده‌‌سازی آنها تغییراتی ایجاد کند. انواع نقش‌های سوزن دوزی شامل:

 نقش‌های هندسی، که از پرکاربردترین آنهاست،

نقش‌های حیوانی، که به‌صورت انتزاعی یا واقعی به‌کار می‌روند،

نقش‌های گیاهی، که به‌صورت نمادین و بیشتر انتزاعی اجرا می‌شوند،

عناصر انسانی و طبیعی که البته رواج کمتری نسبت به سایر نقش‌ها دارد.

رنگ‌ها در بلوچی دوزی تابع ترتیب و قوانین خاص و مشخصی است که اهمیت زیادی هم دارند. رنگ‌های اصلی در سوزن دوزی شامل شش رنگ است که در میان زنان بلوچ به هفت رنگ و دوخت حاصل از این رنگ‌ها به «دوخت هفت رنگ» معروف است. این شش رنگ اصلی شامل قرمز، سبز، قهوه‌ای تیره، آبی، سیاه و سفید می‌شود.

رنگ قرمز در بلوچی دوزی به‌عنوان رنگ کلیدی و پایه درنظر گرفته شده و شامل تمام طیف رنگ قرمز از تیره تا روشن و حتی نارنجی است؛ اما رنگ قرمز تیره پرکاربردترین رنگ و بیشتر به‌عنوان پایه سوزن دوزی به‌حساب می‌آید. معمولا طرح اصلی با این رنگ اجرا شده و توی طرح با شش رنگ دیگر مطابق با قوانین سوزن دوزی پر می‌شود. ترکیب رنگی در طرح‌ها به‌غیر از اصول اصلی و اولیه ترکیب رنگ‌ها، به سلیقه سوزن‌دوز نیز بستگی دارد.

ابزار لازم برای سوزن دوزی

در هنرسوزن دوزی با داشتن مهارت کافی واستفاده از چند ابزار ساده، می‌توان اثر هنری فاخر و چشم‌گیری را خلق کرد. این ابزار ساده شامل: سوزن، نخ، پارچه با تار و پود مناسب و البته انگشتانه است.

نخ مناسب برای سوزن دوزی بلوچی از جنس ابریشم، پنبه و یا نخ کاموا است. از آنجایی‌که نخ ابریشم گران‌قیمت‌تر است، امروزه بیشتر از نخ‌های پنبه و نخ کاموا استفاده می‌شود.

پارچه مناسب برای سوزن دوزی از اساس بر دو نوع است؛ یکی پارچه تارشمار که بیشتر در بلوچستان یافت می‌شود و به پارچه گاندی شهرت دارد. تاروپود پارچه گاندی برجسته و به‌صورت افقی و عمودی است. در این پارچه تراکم تارها اهمیت دارد؛ هرچه فاصله تاروپودها نزدیک‌تر و فشرده‌تر باشد، طرح نهایی ریزتر و هرچه فاصله تاروپودها بیشتر باشد، در نتیجه، طرح نهایی درشت‌تر خواهد بود.

نوع دیگر پارچه نخی است که روی آن سوزن دوزی اجرا شده و بعد به شکل وصله‌های جداگانه بر روی لباس، سرآستین و شلوار دوخته می‌شود. البته این امکان نیز وجود دارد که روی لباس، مانتو، رومیزی، کوسن و… که بافت مناسبی دارند، سوزن دوزی به‌طور مستقیم اجرا شود.

انواع دوخت‌های سوزن دوزی بلوچی

سوزن دوزی بلوچی به‌طور معمول سه الگوی مشخص در میزان تراکم نقش‌ها روی پارچه برای انواع دوخت‌ها دارد که عبارت است از :

دوخت پُرکار، که در این دوخت تمام پارچه با ظرافت بالایی سوزن دوزی می‌شود و دوخت بسیار زمان‌بری نیز است.

دوخت میان‌کار، که در آن بیشتر قسمت‌های پارچه سوزن دوزی می‌شود.

دوخت کم‌کار، که در آن نقش‌ها کمتر و فاصله بین آنها بیشتر است.

لباس و مانتوهایی که با دوخت پرکار دست‌دوزی می‌شوند از قیمت بالاتری برخوردار هستند.

یکی از شاخصه‌های بارز هنر سوزن دوزی، تنوع نقش و رنگ و تکرار نقش‌ها در آن است؛ به‌گونه‌ای که هر نوع دوخت سوزن دوزی، به‌تنهایی تنوع بالایی در طرح و ترکیب رنگ دارد که آن را جذاب‌تر و امکان ایجاد محصولات را متنوع‌تر هم می‌کند.

روش‌های دوخت سوزن دوزی به چند دسته کلی تقسیم می‌شود که شامل :

جَوَک‌دوزی، پَلیوار‌دوزی، گراف‌دوزی، کرمک‌دوزی (کرمک دوچی)، بست‌دوزی (بست دوچی)، آسان تانکه و پیپ، چوتل دوزی، سیاه دوزی (سیاه دوچ) می‌شود. انواع دیگر دوخت سوزن دوزی براساس طرح و شکل دسته‌بندی می‌شود که شامل دوخت محسوم جالاد (جالار)، کلا(لاهاری)، کشوک، سه اک، دمن دوچ، سرک بکالو، مرچوک، باگ بهار، بال مدک، مرگ پانچ و… می‌شود. هرکدام از این دوخت‌ها نحوه اجرا و طرح متفاوتی دارند که براساس سلیقه سوزن‌دوز بلوچ ممکن است به‌صورت تک دوخت یا دوخت ترکیبی در یک منسوج پیاده‌ سازی شود.

سخن پایانی

سوزن دوزی هنر زنان بلوچستان و یکی از هنرهای اصیل ایرانی است که در اصل به‌صورت دست‌دوز بر روی انواع منسوجات دوخته یا رودوزی می‌شود. اجرای این هنر ظرافت بالایی دارد و کاری اصولاً زمان‌بر و با ارزش است.

گروه روچ با هدف معرفی هنر سوزن دوزی بلوچ و حمایت از زنان محروم و هنرمند سیستان و بلوچستان ایجاد شد. در روچ، زنان بلوچ با استفاده از هنر سوزن دوزی، انواع محصولات نظیر لباس، مانتو، شال، صندل، کیف، کوسن، رومیزی، رانر، سفره و زیورآلات را دست‌دوزی می‌کنند.

گروه روچ فعالیت خود را با آموزش زنان بلوچ و حمایت مالی از آنها آغاز کرد و سپس به دلیل کیفیت ویژه و طراحی‌های منحصربه‌فرد این گروه، کالاهای آن با استقبال گسترده‌ای مواجه شد و در نمایشگاه‌های خارجی و داخلی بسیاری عرضه گردید. محصولات روچ علاوه بر کیفیت بالای مواد اولیه، هنری تلفیقی از سوزن دوزی اصیل و طراحی مدرن را در خود دارد. کلیه این محصولات در دو نوع چرخ‌دوز و دست‌دوز طراحی و ارائه می گردند.